Բեռնի համաժողովը հանգեցրեց քաղաքական ճգնաժամի Հայաստանում

Տեքստը հեղինակ՝ Ամալիա վան Գենտ, հրապարակվել է infosperber.ch կայքում 2025 թվականի հուլիսի 7-ին

Եկեղեցու առաջնորդը պաշտպանում է Լեռնային Ղարաբաղի հայերի մշակութային ժառանգությունը։ Կառավարության ղեկավարը արձագանքում է զայրույթով։

Հայ Առաքելական եկեղեցու կրոնական կենտրոն Էջմիածնից ստացված պատկերները ցնցող էին. հունիսի 27-ին զինված ոստիկանությունը մտավ տաճարի ընդարձակ տարածք՝ ձերբակալելու երկրի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող Շիրակի թեմի առաջնորդ արքեպիսկոպոս Միքայել Աջապահյանին: Թեժ բախման արդյունքում եկեղեցու կողմնակիցներին վերջապես հաջողվեց ոստիկանությանը դուրս մղել տաճարի տարածքից:

Եկեղեցու և պետության միջև աճող անջրպետը

Միջադեպն աննախադեպ էր։ Ինչպես Վատիկանը կաթոլիկների համար, այնպես էլ Էջմիածինը հայերի համար համարվում է սուրբ վայր։ Եվ, ինչպես հրեաների համար, կրոնը հայ ինքնության մի մասն է։

Հայերի թիվը գնահատվում է մոտ տասը միլիոն։ Գրեթե մեկ երրորդը բնակվում է Հայաստանի Հանրապետությունում, իսկ երկու երրորդը՝ տարածված ամբողջ աշխարհով մեկ։ Էջմիածնում տեղի ունեցած միջադեպը մեծ վրդովմունք առաջացրեց հայերի շրջանում՝ թե՛ հայրենիքում, թե՛ արտերկրում։ Այն որակվեց որպես «սուրբ վայրի պղծում»։

Եկեղեցու հայրերը մտահոգություն հայտնեցին եկեղեցու և պետության միջև վերջին հակամարտության վերաբերյալ. օրինակ՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանը վեճերը որակեց որպես «ամոթալի և անպատվաբեր», մինչդեռ Լիբանանի եկեղեցու ազդեցիկ ղեկավար՝ կաթողիկոս Արամ Ա-ն , բացահայտ կոչ արեց Երևանի կառավարությանը գործել «հարգանքով և հանգստությամբ»՝ հետագա սրացումը կանխելու համար: Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Սահակ Բ Մաշալյանը «եկեղեցու և պետության միջև աճող անջրպետը» համարում է ազգի ներսում նոր, ինքնաոչնչացնող պառակտման վտանգ. «Ինչպե՞ս կարող են Հայ Առաքելական Եկեղեցին և հայկական պետությունը հակամարտության մեջ լինել միմյանց հետ», - հարցրեց նա Ստամբուլում կիրակնօրյա պատարագի ժամանակ: «Երբ պետություն չկար, մենք՝ հայերս, հազար տարի աղոթում էինք մեկի համար»:

Ձերբակալությունների ալիք

Կառավարության և եկեղեցու միջև շաբաթներ շարունակ սրվող հակամարտությունը գագաթնակետին է հասել ձերբակալությունների ալիքով։ Էջմիածնում ձերբակալվելիք արքեպիսկոպոս Միքայել Աջապահյանը հետագայում հանձնվել է ոստիկանությանը։ Նա այժմ երկու ամիս նախնական կալանքի տակ է։ Հունիսի վերջին երկու շաբաթների ընթացքում բանտարկվել է ընդդիմության 14 ներկայացուցիչ։ Նրանք հոգևորականներ են, աջակողմյան ազգայնականներ կամ, ինչպես Դավիթ Գալստյանը, Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքական գործիչներ։ Սակայն նրանցից ամենաակնառուը, հավանաբար, ռուս-հայ ձեռնարկատեր Սամվել Կարապետյանն է ։ Միլիարդատեր Կարապետյանը «Տաշիր Գրուպ»-ի հիմնադիրն է, որը դիվերսիֆիկացված կոնգլոմերատ է՝ անշարժ գույքի, էներգետիկայի, մանրածախ առևտրի և ենթակառուցվածքների ոլորտներում զգալի ներդրումներով։ Նրան է պատկանում նաև «Հայաստանի էլեկտրական ցանցերը» (ՀԷՑ), որը երկրի հիմնական էլեկտրաէներգիայի մատակարարն է։ Կարապետյանի ձերբակալությունից հետո կառավարությունը հայտարարեց ՀԷՑ-ը ազգայնացնելու մտադրության մասին։

Կառավարությունը մեղադրում է կալանավորվածներին սահմանադրական կարգը բռնի կերպով տապալելու դավադրության մեջ: Հաղորդագրության համաձայն՝ «արկածախնդիրների» այս փոքր խումբը պլանավորել էր անկայունացնել երկիրը ռումբերի և ահաբեկչական հարձակումների միջոցով: Սակայն կալանավորվածները կառավարության գործողությունները համարում են ընդդիմությանը վախեցնելու կոպիտ փորձ:

«Հայաստան» համաժողով Բեռնում

Հայաստանը այդքան արմատապես ցնցող ճգնաժամը, կարծես, իր արմատներն ունի անցյալ տարվա մայիսին Բեռնում Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի (ԵՀԽ) և Շվեյցարիայի Ավետարանչական-ռեֆորմատական եկեղեցու կողմից կազմակերպված համաժողովում: Բեռնում կայացած հայկական համաժողովի հիմնական թեման Հարավային Կովկասում կրոնական ազատության ապահովման և Լեռնային Ղարաբաղում հայկական մշակութային ու պատմական ժառանգության պաշտպանության հարցերն էին:

Կարճ ակնարկ. 2023 թվականի սեպտեմբերին «բլիցկրիգ» անվանված հարձակման ժամանակ Ադրբեջանը մոտ 120,000 մարդու վտարեց իրենց պատմական հայրենիքից ընդամենը մեկ շաբաթվա ընթացքում: Այդ ժամանակվանից ի վեր, ըստ համաժողովի եզրափակիչ հաղորդագրության, «մենք ականատես ենք եղել տարածաշրջանում հայ քրիստոնյաների հազարամյակների ներկայության վերացմանը և եկեղեցիների, գերեզմանատների, հուշարձանների և այլ սրբավայրերի ոչնչացմանը»:

Բեռնի համաժողովին, բազմաթիվ հոգևորականներից բացի, մասնակցում էին նաև ականավոր գիտնականներ, իրավաբաններ և քաղաքական գործիչներ: Շվեյցարացի պատմաբան Հանս-Լուկաս Քիզերը և թուրք հետազոտող Թաներ Աքչամը Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած հայերի ցեղասպանության միջազգային ճանաչում ունեցող մասնագետներ են : Առաջին համաշխարհային պատերազմի ստվերում տեղի ունեցած կոտորածների և մահվան երթերի ժամանակ մոտ 1.5 միլիոն հայ զոհվեց: Սա 20-րդ դարում նման սարսափելի մասշտաբների առաջին ցեղասպանությունն էր:

Մասնակից փաստաբանների թվում էին Հաագայի միջազգային քրեական դատարանի (ICJ) նախկին գլխավոր դատախազ Լուիս Մորենո Օկամպոն և Ռուանդայի միջազգային քրեական դատարանի նախկին լիազոր ներկայացուցիչ Ադամա Դիենգը ։ Երկուսն էլ անդրադառնում են այն հարցին, թե ինչպես կարելի է վերականգնել արդարությունը լուրջ պատերազմական հանցագործությունների դեպքերում։ Բեռնում կայացած համաժողովում քննարկվել է 120,000 տեղահանված անձանց Լեռնային Ղարաբաղ վերադարձի հարցը։

Սա նորություն չէ. դեռևս 2023 թվականի նոյեմբերին Միջազգային դատարանը պարտավորեցրեց Ադրբեջանին ապահովել «տեղահանված անձանց անվտանգ, անարգել և արագ վերադարձը»։ Եվ մեկ տարի անց Եվրախորհրդարանը նույնպես կոչ արեց Ադրբեջանին նպաստել «տեղահանված անձանց անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձին» և պաշտպանել Լեռնային Ղարաբաղի հայկական մշակութային ժառանգությունը։ Վերջապես, Ազգային խորհուրդը և Պետությունների խորհուրդը միջնորդություն ներկայացրին՝ կոչ անելով Դաշնային խորհրդին միջնորդել տեղահանված անձանց Լեռնային Ղարաբաղ վերադարձը հեշտացնելու համար. խնդրանք, որը, հավանաբար, անպատասխան մնաց Դաշնային ազատագրական բանակի (FDFA) կողմից՝ իրական քաղաքականության նկատառումներից ելնելով։

Անզիջում իշխանության համար պայքար

Հայ Առաքելական Եկեղեցու առաջնորդ Գարեգին Բ Կաթողիկոսի կողմից Բեռնում Լեռնային Ղարաբաղի հայերի իրավունքների պաշտպանության գործողությունները Երևանի կառավարությունը համարեց եկեղեցու քաղաքականությանը կոպիտ միջամտություն։ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը անձամբ հարձակվեց եկեղեցու առաջնորդի վրա և պահանջեց նրա հրաժարականը։ Նա մեղադրեց Գարեգին Բ-ին երեխայի հայր լինելու և այդպիսով իր կուսակրոնության ուխտը խախտելու մեջ։

Ի պատասխան՝ բարձրաստիճան հոգևորականները մեղադրեցին կառավարության ղեկավարին պարզապես Թուրքիայի և Ադրբեջանի շահերը սպասարկելու և թուրքերի նման «թլպատված» լինելու մեջ։ Հակառակորդների միջև բանավոր փոխանակումը սոցիալական ցանցերում գրեթե անհեթեթ ձևեր ստացավ։ «Ցույց տուր ինձ քո երեխային, և ես քեզ ցույց կտամ իմ առնանդամը» նման արտահայտությունները ցնցեցին ամբողջ ազգին։

Անհասանելի խաղաղություն

Նիկոլ Փաշինյանը ճնշման տակ է. 2018 թվականին իշխանության գալով՝ խաղաղ սոցիալական հեղափոխության արդյունքում, նա իր ընտրողներին խոստացավ «ժամանակակից» պետություն՝ ավելի մեծ օրենքի գերակայությամբ, բոլորի համար ավելի շատ իրավունքներով և ավելի քիչ կոռուպցիայով։ Այս խոստումներից մի քանիսը մնացել են չիրականացված։

Երկու տարի անց Ադրբեջանը սկսեց իր առաջին ագրեսիվ պատերազմը Հայաստանի դեմ՝ Լեռնային Ղարաբաղի համար, իսկ 2023 թվականին՝ մինչ օրս վերջինը։ Երկու պատերազմներն էլ ավարտվեցին Հայաստանի համար ջախջախիչ պարտությամբ, քանի որ Թուրքիան, Իսրայելը և վերջերս նաև Պակիստանը զինված էին ժամանակակից զենքերով, ավելի հզոր էին, քան երբևէ։ Նիկոլ Փաշինյանը գիտի, որ մեկ այլ պատերազմ կարող է նշանակել Հայաստանի Հանրապետության վախճանը։ Հետևաբար, նա ձգտում է խաղաղության համաձայնագրի իր ճնշող մեծամասնությամբ հզոր հարևան Ադրբեջանի հետ և ցանկանում է կարգավորել երկկողմ հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Քննադատները մեղադրում են Փաշինյանին «ցանկացած գնով» խաղաղություն փնտրելու մեջ։ Խաղաղության անունից նա նաև ցույց է տվել, որ պատրաստ է ընդունել ցավոտ զիջումներ, ինչպիսին է Լեռնային Ղարաբաղի կորուստը։

Փաշինյանի այցը Թուրքիա

Մայիսի 19-ին Նիկոլ Փաշինյանը աշխատանքային այց կատարեց Անկարա՝ հայ կառավարության ղեկավարի առաջին այցը Թուրքիա։ Փաշինյանը հույս ուներ, որ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը դեռ կկարողանա համոզել Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևին ստորագրել խաղաղության համաձայնագիր։ Նա նաև հույս ուներ, որ Թուրքիան ժամանակավորապես կբացի ընդհանուր սահմանը երրորդ երկրների քաղաքացիների համար, ինչպես որ պայմանավորված էր 2022 թվականից։ Թուրքիան այս սահմանը փակ է պահում 1991 թվականից ի վեր՝ խախտելով միջազգային իրավունքը, խեղդելով Հայաստանի տնտեսությունը։

Սակայն Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը և Իլհամ Ալիևը երևանից հյուրին դատարկաձեռն թողեցին։ Նիկոլ Փաշինյանի ժողովրդականությունը հասավ նոր ցածրակետի։ Հունիսի վերջին անցկացված հարցումը ցույց տվեց, որ հայերի գրեթե 70 տոկոսը այլևս չի հավատում Ադրբեջանի հետ խաղաղությանը։

Նոր ընտրությունների մեկնարկը

Հաջորդ տարի Հայաստանում կանցկացվեն նոր ընտրություններ։ Դրանք համարվում են վճռորոշ ընտրություններ, որոնք կորոշեն՝ արդյոք երկիրը կշարունակի Եվրոպայի հետ մերձեցման ներկայիս ընթացքը, թե կփոխի կողմը։ Անցյալ ուրբաթ հայտնի բանտարկյալ Սամվել Կարապետյանը կոչ արեց Նիկոլ Փաշինյանին հրաժարական տալ բանտախցից. «Նիկոլն այլևս տեղ չունի Հայաստանում»։ Հայաստանը պետք է կառավարվի նոր ուժի կողմից, որը «ներկայացնի մեր ինքնությունը, մեր հավատքը, մեր եկեղեցին, մեր հոգևոր և ազգային հիմքերը», - ասաց Կարապետյանը։ Կասկած չկա, որ եկեղեցին, որն իրեն համարում է հենց այս ավանդական արժեքների պահապան, պահանջված նոր ուժի կողքին է։

Հայաստանում կուրսի փոփոխությունը նաև հիմնարար կերպով կփոխի Հարավային Կովկասի քաղաքական իրավիճակը։ Իրանի վրա Իսրայելի հարձակումից հետո մոլլաների ռեժիմը չափազանց թույլ է Հարավային Կովկասում իր նախկին ազդեցությունը հաստատելու համար։ Փաշինյանի Անկարա կատարած վերջին այցից հետո Թուրքիան բաց է թողել Հարավային Կովկասում խաղաղություն հաստատելու և այդպիսով իր ազդեցությունն ամրապնդելու իր հնարավորությունը։ Վրաստանի օրինակով Հայաստանում կուրսի փոփոխությունը ամբողջ տարածաշրջանը կրկին կդնի Ռուսաստանի փաստացի վերահսկողության տակ։

Ահա թե ինչու է պայքարը մղվում բոլոր մակարդակներում լիակատար ուժով։ Ռուս լրագրող Վլադիմիր Սոլովյովը, որը ռուսական պետական քարոզչության առաջատար ներկայացուցիչներից է, Ռուսաստանի հանրային ռադիոյով պարբերաբար վիրավորում է Փաշինյանի կառավարությանը՝ այն անվանելով «կաշառակեր, նողկալի և աննշան», իսկ Նիկոլ Փաշինյանին՝ «թուրք»։ Բարձրաստիճան ռուս քաղաքական գործիչները նույնպես հաճախ և հրապարակավ կրկնում են, որ Հայաստանի ներկայիս կառավարությունը «դավաճանել է երկրի պատմությունը», «լքել է Լեռնային Ղարաբաղը» և «ոչնչացրել սրբազան խորհրդանիշները»։ Եթե կա «հիբրիդային պատերազմ», ապա այն հաջողությամբ մղվում է Հայաստանում։ Շփոթված լինելով այն մասին, թե ինչն է ճիշտ և ինչը՝ սխալ, այս փաստարկները ընդունվում են առանց ֆիլտրի բնակչության և հոգևորականության մեծ մասի կողմից։

Անվտանգության հարց

«Ընտրողների համար անվտանգության հարցը առաջնային նշանակություն ունի», - ասում է քաղաքական վերլուծաբան Տիգրան Գրիգորյանը: Հայերը կքվեարկեն այն աշխարհառազմավարական գործընկերոջ օգտին, որից ակնկալում են ավելի մեծ անվտանգություն: Այս անգամ ընտրողները մտահոգված են «իրենց հանրապետության գոյատևմամբ, նրա գոյությամբ»: Երկու ղարաբաղյան պատերազմներում տարած հաղթանակից հարբած՝ Ադրբեջանը բացահայտորեն հավակնում է հարավային Հայաստանում գտնվող այսպես կոչված Զանգեզուրի միջանցքին՝ այն հայտարարելով «արևմտյան ադրբեջանցիների պատմական հայրենիք»: Եթե Հայաստանը չհնազանդվի, Ադրբեջանը սպառնում է նոր պատերազմով: